Het batikken als naam is afkomstig van het Javaans voor veel puntjes. De techniek lijkt daarom synoniem voor Java, maar blijkt veel ouder van oorsprong. Er zijn gebatikte doeken van meer dan 2000 jaar oud aangetroffen uit het Midden-Oosten, Centraal China en India. Wellicht is de techniek met de hofcultuur van de Indiase hindoe rijken meegekomen. Het hindoeïsme vormde de belangrijkste religie van het Majapahit rijk dat tussen 1300 en 1500 dat op oost-Java haar oorsprong had en zich op het hoogtepunt over delen van Thailand, de Filippijnen tot aan Oost-Timor uitstrekte. Het hindoeïsme verdween en hield uiteindelijk alleen op Bali stand, maar de batiktechniek had intussen vaste voet op Java verkregen.

Deze ca. tachtig jaar oude batik van Java geeft voorstellingen uit de Ramayana weer. De Ramayana is een omvangrijk epos uit India. Samen met de Mahabarata vormt het een belangrijke culturele hoeksteen van het hindoeïsme. De dichter en wijze Valmiki heeft het epos tussen 750 en 500 voor Christus op metrum gezet zodat het gemakkelijker te onthouden was. Het epos is als orale literatuur generaties lang doorverteld, maar het oudste gevonden manuscript wordt op rond 1000 na Christus geschat, toen in India op palmbladeren werd geschreven. De Ramayana bevat zo’n 24.000 verzen op ongeveer 50.000 regels. Het is het verhaal over Prins Rama, zijn broer Lakshmana en zijn vrouw Sita. De hoofdlijn van het verhaal betreft de ontvoering van Sita door de demon Ravana. Ze wordt meegenomen naar Lanka (de stad met de gouden muren). Uiteindelijk wordt Ravana, met de hulp van Hanuman, door Rama gedood. Daarnaast zijn er veel andere verhalen in het epos opgenomen.

Van deze specifieke batik wordt geschat dat zij in de jaren dertig van de twintigste eeuw op Java is genaakt. Zowel de weergave als de thema keuze wijst erop dat zij binnen de hindoe cultuur is ontstaan en daarin ook gefunctioneerd heeft. Het ontbreken van de naam van de maker duidt in de zelfde richting. Werken als deze werden vaak in ateliers vervaardigd en het paste niet om dan een bepaalde persoon als schepper naar voren te halen.

De traditie van het hongerdoek, die haar oorsprong vond in de vroege Middeleeuwen (1000) en zich uitbreidde over vrijwel het gehele West-Europese continent, verdween mede onder invloed van het Concilie van Trente (1545-1563), waar gepleit werd om het zicht van de gelovigen op het hoogaltaar te bevorderen, nagenoeg geheel. Het ontstaan van het gebruik moet geplaatst worden in het zoeken naar vormen van ‘veraanschouwelijking’ van de kerkelijke boetediscipline, in een tijd waarin men de excommunicatie van zondaars aan het begin van de vasten niet of nauwelijks meer kende. Het zgn.’vastengordijn’ moet dan ook in verband worden gebracht met de opvatting van de Middeleeuwse christen, onwaardig te zijn om het altaar te naderen, en met de uitbanning van de mens uit het paradijs, na de zondeval. Bovendien speelde ook de aarzeling van de Middeleeuwse gelovige om de geheiligde ruimte van het priesterkoor te betreden mee; een aarzeling die ook te maken had met het verlangen eerder te zien dan de naderen.

In het midden staat Jezus als de Christus-Koning. Als Zoon van God is hij ten diepste aanwezig in de geschiedenis. In de ronde medaillons zijn gebeurtenissen afgebeeld uit het Nieuwe Testament. Met de klok mee vanaf midden onder: de aankondiging van Jezus geboorte aan Maria, zijn geboorte, zijn terugkeer aan het einde der tijden, zijn gevangenneming, zijn kruisiging en een afbeelding van de eucharistie. Onder in de medaillons staan de symbolen van de zeven werken van barmhartigheid. De symbolen van de vier evangelisten vullen de hoeken.

Dit hongerdoek stamt uit de late Middeleeuwen en is gemaakt in Zwitserland. Hij wordt ook wel het hongerdoek van broeder Klaus genoemd, omdat hij voortkomt uit een traditie die rond de heilige Nicolaas van Flühe (gestorven in 1487) zijn oorsprong vindt. In 1980 werd deze als hongerdoek in de nieuwe traditie van de Vastenactie door Misereor in Duitsland uitgegeven. In 1998 werd dit herhaald nu met aan de zijkanten een actualisering naar beelden uit India, Libanon en Bangladesh.

Schilderijen zijn er in vele vormen en maten zo leert de kunstgeschiedenis ons. Vaak is het moeilijk om een schilderij in een bepaalde stroming in te delen. Dat geldt ook voor dit schilderij dat een expressie is van wat de schilder ervaart na de allesverwoestende aardbeving die op 13 januari 2010 het eiland Haïti trof. Het geeft vorm in voorstelling en kleur aan een aspect van het geloof en een confronterende ramp waarbij naar schatting 230.000 mensen het leven verloren, ruim 300.000 mensen gewond raakten en anderhalf miljoen mensen dakloos werden.

In dit schilderij symboliseert de levensspiraal de kracht en de moed van de Haïtiaanse vrouw om een heel volk in leven te houden dat getroffen is na 12 januari 2010. Niet alleen waren de vrouwen betrokken bij het bevrijden van overlevenden onder de puinhopen vandaan, het zijn ook de vrouwen die op de markt zaten om het volk van voedsel te voorzien en in de kwetsbare wijken verschenen om de mensen eten te geven. Deze vrouw representeert de levensspiraal op dit doek. De twee hoofden die zich in haar linkerhand bevinden betekenen de overwinning van het leven op de ramp van 12 januari 2010. De vrouw is expliciet weergegeven in een niets verhullende pose tegen een achtergrond van felle kleurvlakken.

De schilder is Islande Henry. Op 23 jarige leeftijd begint zij te tekenen bij Aprosifa, een organisatie die zich inzet voor de bestrijding van HIV/Aids en voorlichting over seksualiteit aan jonge mensen in Carrefour-Feuilles, een sloppenwijk in de hoofdstad Port-au-Prince. Vanaf de herfst 2009 maakt zij deel uit van de groep jonge mensen die verbonden is aan het atelier van Folie Ouverte. De dialoog, de eenheid van het leven, zijn regelmatig terugkerende thema’s in het werk van Islande. Voor haar vindt de eenheid van de volken plaats via de dialoog, zodat het echte leven herboren kan worden. “Wij jonge kunstenaars komen met onze verbeelding, onze inspiratie en onze ideeën. Daarom kunnen we alles schilderen.”, zei ze in een interview in 2011. Ze exposeert regelmatig met andere leden van de Folie Ouverte.

De Balinese kunst is van Hindoe-Javaanse origine en werd geïntroduceerd door kunstenaars van het Majapahit rijk toen dit zich tegen het einde van de 13e eeuw naar Bali uitbreidde. Batubulan werd het centrum voor beeldhouwen, Mas voor houtsnijwerk, Celuk voor goud en zilversmeden en Ubud en Batuan voor schilderkunst.

Tot rond 1920 was de traditionele schilderkunst op het eiland beperkt tot wat nu bekend staat als de Kamasan of Wayang stijl. Zij verbeeldden de Hindoe-Java heldendichten: de Ramayana en de Mahabharata. De tweedimensionale tekeningen werden op doek of schors (Ulantaga papier) gemaakt met gebruik van natuurlijke kleuren, wat het spectrum van kleurengebruik beperkte (rood, oker, zwart, etc.). Inde jaren twintig wordt de kunst beïnvloed door Westerse kunstenaars die op het eiland neerstrijken. De stijl wordt verrijkt met het gebruik van perspectief en aandacht voor de correcte weergave van het menselijk lichaam. Ook nieuwe kleuren doen hun intrede. Er ontwikkelen zich veel stijlen maar een deel van de kunstenaars van de Ubud school blijft in de traditie van Kamasan of Wayang doorwerken.

Het schilderij De voetwassing geeft de avond van het laatste avondmaal van Jezus met zijn leerlingen weer in deze unieke Balinese traditionele stijl.   Het meubilair, de bamboewoning, de kleding en het vergezicht met bananenpalmen. Het duidt allemaal op de eigen Balinese samenleving. Jezus wast hier de voeten van zijn leerlingen op de avond van het laatste Pesach maal dat hij met hen zal vieren. Johannes 13:1-17

I Ketut Lasia (1945) werd in Peliatan, dicht bij Ubud geboren in een boerengezin dat van kleine rijstaanplant rondkwam. Op zijn achttiende begon hij in de kunst als leerling van I Wayan Turun. Geïnspireerd door de traditionele Balinese stijl en de christelijke onderwerpkeuze van zijn leraar stapte hij in 1968 naar het Christendom over. Hij heeft veel werk op zijn naam staan met Bijbelse motieven. Zowel vroeger als later werk is op de tentoonstelling te zien. Zijn werk is ook te zien op de Missie-Zendingskalender 1981.

Miniatuur schilderingen hebben een lange geschiedenis. Uit het Midden-Oosten zijn bijvoorbeeld de Perzische miniaturen beroemd. Ze konden als zelfstandige kunstwerkjes dienstdoen maar werden ook gebruikt als illustraties in boeken. Zo heeft Rashid al-Din (1247-1318), een van de vier vorsten van het Mongoolse rijk, zich ervan bediend toen hij het Album van Kronieken schreef, wat beschouwd wordt als het eerste geschiedkundige werk dat alle toen bekende beschavingen en samenlevingen te beschrijven. Vanaf de 16^e eeuw komt de techniek van de miniatuurschilderring ook in Europa in zwang. Voorname personen worden in miniatuur geschilderd en daarna in medaillon gevat. Maar ook schilders als Goya of Hans Holbein de Jonge hebben miniaturen in hun oeuvre nagelaten.

In 2000 werd de Missie Zendingskalender van dat jaar opgesierd met miniaturen uit Palestina. De serie liet allerlei kwalificaties van Christus zien:  de ware wijnstok, de hoeksteen, Immanuel, Vredevorst, Heiland, enzovoort. In dit schilderij is het thema Jezus zal herder uitgewerkt, waarbij de schilder uit zijn eigen directe omgeving kon putten. Al in het oude testament staat de figuur van herder centraal. Hij is niet alleen degene die de kudde bijeen houdt, maar de term wordt ook aan koningen gegeven. Omdat er veel trouweloze, laffe herders zijn, besluit God zelf zijn kudde te hoeden (Ezechiël 34:11-14). Op een dag zal God de goede herder sturen. Jezus is de nieuw testamentische goede herder voor Gods kudde.

De schilder van deze miniatuur en de hele reeks is Zaki Baboun (1962) die woont en werkt in zijn geboortedorp Bethlehem. Hij was slechts vijf maanden oud toen zijn vader overleed. Zijn moeder bleef met Zaki en twee zonen achter. Eerst dacht hij bij een garage werk te vinden als mecanicien, maar schetste en schilderde ook graag. Toen hij werk voor toeristen maakte ging hij volledig als kunstenaar leven. In het bijzonder legde hij zich op schilderingen op hout toe. Vanaf 1994 ontdekte hij olieverf vwat zijn passie werd waarbij zijn stijl steeds meer verfijnde tot aan de miniaturen.

Boombast werd in vroeger tijden gebruikt om kleding van te maken in bosrijke gebieden voordat linnenstoffen hun intrede deden. Het gebruik is vooral in Oceanië en Polynesië bekend. Van een moerbei- of een vijgenboom wordt de bast afgehaald. Dat gebeurt met een hakmes en bij voorkeur bij volle maan als de sappen het best over de boom zijn verdeeld en het karwei gemakkelijker gaat. Na het oogsten moet het bewerkt worden door het te kloppen. Dat gebeurt met een platte ijzeren staaf, een zware houten knuppel en een hamer. Het moet op de juiste manier gebeuren om de bast niet te laten splijten of scheuren. Vervolgens moet de bast gespoeld worden met water om sappen en hars er uit te krijgen en wordt het opgespannen om in de zon te drogen. Eerst daarna kan het beschilderd worden. Dit gebeurt met traditioneel beschikbare kleuring: witte schelpkalk, rode aarde en roet van de vuurplaats.

Deze schildering geeft het zogeheten IUGA motief weer. Het motief geeft uitleg over de machtsverdeling binnen de familie/stam en vertelt ook over het stamhoofd. Gewoonlijk wordt deze schildering gebruikt voor het eerste kind, omdat het erfrecht doorgaans naar het eerste kind gaat. De motieven zijn afkomstig van de Pepuho-stam. Volgens overleveringen hebben hun voorouders, om precies te zijn twee zogeheten Holodhonoye-vrouwen, deze motieven gebruikt op hun kleding van boombast. De een Hebeaikhoi droeg een zogenaamd HAKHALU motief (symbool voor grot of woonplaats en nakomelingen) terwijl haar zuster Ayokhoi dit IUGA-motief droeg.

De maker van dit motief is een lokale kunstenaar in het noorden van Papua, het vroegere Irian Jaya of Nederlands Nieuw-Guinea. In de buurt van de hoofdplaats Jayapura en Abepura (Hollandia/Hollandia binnen) bevindt zich een groot meer, het Sentanimeer. Op een van de eilandjes in dit meer, Asei, woont en werkt deze kunstenaar die oude technieken en materialen gebruikt om deze traditionele cultuur in stand te houden. Lokaal heten deze boombastdoeken Maro’s of Tapa’s. Augus (1954) is getrouwd en heeft zes kinderen. De zonen helpen intussen deze traditie ook in de komende generatie voort te zetten. Naast de traditionele motieven heeft Augus ook christelijke motieven zoals dat van het avondmaal figuratief geschilderd.

Al bijna dertig jaar worden voor de vastentijd zogenaamde hongerdoeken gemaakt en verspreid om te worden opgehangen in kerk, school of parochiecentrum. De hongerdoek gaat terug op een oud, middeleeuws gebruik. Hij werd opgehangen om in de vastentijd het altaar waar de viering van de eucharistie plaatsvond aan het oog te onttrekken. Dat had te maken met de opvatting van de Middeleeuwse christen dat hij als zondige mens onwaardig was om het altaar te naderen. Deze hongerdoeken werden vaak beschilderd met voorstellingen van het leven, lijden en sterven van Jezus. Zo zijn de doeken eeuwenlang een praktische vorm geweest van verkondiging en catechese. Omdat de doeken tijdens de vastentijd werden opgehangen kregen ze de naam ‘hongerdoeken’.
Midden jaren zeventig werd deze vergeten traditie opgepakt door de Duitse vastenactie ‘Misereor’. Door Misereor werd er echter een actuele betekenis aangegeven door kunstenaars uit het Zuiden te vragen nieuwe hongerdoeken te maken vanuit Bijbelse en christelijke thema’s die hen aanspreken. De gedachte erachter was: waarom zouden wij, ‘moderne armen’ in het Westen niet door christelijke symbolen en beelden uit het Zuiden tot nieuwe instelling en houding, tot vernieuwd geloven kunnen worden gebracht?

Vanuit Duitsland vond het gebruik ook in veel parochies (en protestantse gemeenten) in Nederland ingang. Om de twee jaar verschijnt er sinds 1978 een nieuwe hongerdoek. Het formaat van deze hongerdoeken is ca. 2 x 3 meter. (Bron ‘De derde kerk’)

Het hongerdoek van 2000 is speciaal met het oog op het aanbreken van een nieuw millennium ontworpen. Het Bijbels jubeljaar (Lev. 25) is als uitgangspunt genomen als een positieve breuk met het verleden. In een spiraalvorm die op dynamiek duidt komen we steeds personen en groepen tegen die zich van twee kanten laten zien. Ieder draagt goed en kwaad in zich en kan tegelijk dader en slachtoffer zijn. Centraal zitten mensen van allerlei geloven rondom de ‘tumpang’ de kegel van gele rijst die bij een feestmaal niet mag ontbreken. De verbeeldingen zijn ook kritisch naar de Indonesische samenleving. Militairen die letterlijk de touwtjes in handen hebben. Conflicten waarbij kerken en moskeeën in brand worden gestoken. Er zijn verwijzingen naar dictatuur en corruptie. Vrouwengestalten zijn juist positief, zij zijn net zo goed als mannen beelddragers van God. Wie verder het doek bekijkt zal genoeg stof voor de vastentijd kunnen vinden.

Kunst als profetie is de lijfspreuk van Suryo Indratno, de Indonesische kunstenaar doe in 2000 het kunstwerk schiep in Aken. Het schilderij werd op de linnen hongerdoeken afgedrukt. De jonge kunstenaar (geboren in 1970) is bekend om zijn realistische schilderijen. Deze vormen vaak een aanklacht tegen de maatschappelijke verhoudingen en mensenrechtenschendingen in zijn land. Zo werden in 2004 maar liefst 98 schilderijen van hem gebreideld tijdens een tentoonstelling in de Soedjatmoko Gramedia Galerie in Solo. Zijn verbeeldingen van een hamer zouden te veel duiden op sympathie voor de in Indonesië verboden Communistische Partij. Het weerhoudt Suryo Indratno niet de thema’s in zijn kunst aan de orde te stellen.

Papierknipkunst is een kunstvorm waarvan de geschiedenis terug gaat tot in de derde eeuw voor Christus en zijn wortels heeft in het oude China. Veel landen zoals China hebben een eigen herkenbare stijl. De associatie die velen hebben met deze kunstvorm is die van knutselen en volkskunst. Echter, ook bekende moderne kunstenaars zoals Matisse hebben zich hiermee beziggehouden, vaak in de vorm van een silhouet.

Dit voorbeeld van knipkunst is getiteld ‘Het paradijs’. Het toont ons mooie details van Adam en Eva, de laatste met appel. Beiden zijn niet naakt meer, de schaamte heeft haar intrede gedaan. De boom en de slang (symbool voor satan of het kwaad) prijken centraal. In de takken zijn fraaie vogels te ontwaren. Bloemen en struiken zijn zo verbonden aan de eerste twee mensen zodat ze een geheel vormen en in het kunstwerk elkaar steun geven.

He Qi is een Chinese kunstenaar uit Nanjing. Geboren in een Boeddhistisch gezin, werd hij op latere leeftijd Christen. Hij heeft les gegeven aan het Nanjing Theologisch Seminarie van de Nanjing Universiteit. In de tachtiger jaren waarin zich dat afspeelde was het christendom in China nog zeer verdacht. ‘Een christen meer is een Chinees minder’ was een gezegde in die tijd. Vaak werd er op gewezen dat het Christendom zijn intree in China deed tijdens de beruchte opium-oorlogen, ten voordele van westerse overheersing. Christendom en westerse culturele waarden gingen dan ook hand in hand en kon daarom dus niet echt Chinees zijn.
He Qi, andere Chinese kunstenaars en de staf van het Nanjing Theologisch Seminarie begonnen daarom met behulp van traditionele volkskunsten het Evangelie te vertalen in de eigen Chinese context. Chinese Christelijke Kunst was geboren. Inkt en krijt schilderijen, knipselkunst, houtsnedes en andere traditionele uitingen kregen een nieuwe christelijke interpretatie. De knipselkunst van He Qi geeft hiervan een mooie reeks voorbeelden. Maar hij ontwierp ook schilderijen, wandkleden, en dergelijke. He Qi was een der eersten Chinezen van het vasteland die na de Culturele revolutie die een doctors titel in Religieuze Kunst ontving in Nanjing. In 2011 ontving hij een tweede doctorsgraad (HC) aan de Australia Catholic University in Melbourne. Zijn werk is op vele plaatsen tentoongesteld in Europa, Amerika, Azië en Australië

De stijl waar traditioneel Ubud op Bali bekend mee is geworden is de Kamasan of Wajang stijl die afkomstig is van de tweedimensionale schilderstijl aan de hoven van de vorsten. In de hindoe cultuur was dat slechts toegestaan voor afbeeldingen uit de grote hindoe epi Mahabarata en Ramayana. Door toedoen van westerse kunstenaars die er rond 1920 een soort van kunstenaarsenclave vormden begon de stijl zich te ontwikkelen, deden westerse kunstconcepten haar intrede en konden ook nieuwe onderwerpen buiten de hindoe cultuur geschilderd worden. Pas vanaf 1956 werd deze schildertechniek ook op Bijbelse thema’s toegepast.

Dit schilderij is in de traditionele schilder traditie van de Kamasan of Wajang stijl gemaakt. Daarbij is veel oog voor detail. Maar er is tegelijk met perspectief en respect voor de juiste proportie van het menselijk lichaam gewerkt. Een stijl die vergelijkbaar is met die van de bekendere schilders I Wayan Turun en I Ketut Lasia. We zien o.a. Christus’ geboorte, zijn doop, de discipelen en Jezus in de hof van Getsemane, de kruisiging, de hemelvaart en de uitstorting van de Heilige Geest.

De schilder is I Nyoman Tulus (1966), de jongere broer van I Ketut Lasia. Voor zo ver bekend is dit een van de eerste en weinige schilderijen die hij in deze stijl over een Bijbels thema maakte. Hij is autodidact en staat in Ubud onder zijn artiestennaam ‘Mantulus’ of ‘Mantulu’ bekend. Na die vroege periode is hij zich verder gaan ontwikkelen in een modernere stijl met thema’s als landschappen, flora en fauna. Een stijl die geliefd is bij het grote publiek van toeristen die het eiland aandoen. Hij maakt deel uit van een groep kunstenaars die zich door Walter Spies en Rudolf Bonnet heeft laten beïnvloeden en zich kenmerkt met een stijl van kleurrijk realisme van bloemen en andere onderwerpen uit de natuur.

Kunst is universeel en kan tegelijk heel lokaal zijn. Universeel zijn technieken die zich vroeger via boeken en kunstwerken zelf verspreidden van land tot land en van kunstenaar tot kunstenaar. Autodidacten vinden hiermee de weg van hobby naar kunst. De zeefdrukkunst vindt haar oorsprong in Japan in de zeventiende eeuw. Via de handelscontacten kwam de techniek mee naar Europa en het eerste patent in Engeland hierop werd in 1907 in Manchester verleend. In Engeland zijn de termen silkscreening of screenprinting voor zeefdrukken gangbaar. De ondergrond kan van alles zijn van glas tot plastic, van sculpturen tot zijde.

De zeefdruk Zonsondergang gebruikt het contrast van de ondergaande zon om scherp het silhouet van het tafereel uit het Afrikaanse landschap neer te zetten. We zien de vurig rode lucht, de ondergaande zon en een grote acaciaboom die stereotiep voor het landschap is. Een boerengezin keert terug van het land met gereedschappen in de hand of op de schouder. De opbrengst van het land en het sprokkelhout worden op het hoofd gedragen door vader, moeder en het kind. De zeefdruk is op katoen aangebracht.

De kunstenaar is Sowatey Adjei (1948-2014) uit Ghana. Hij maakte de zeefdruk met in gedachten wat hij als kind zag in zijn dorp in Nsawam in het oosten van het land. Als autodidact leerde hij het vak door veel kunstboeken te lezen in de centrale bibliotheek van Accra, de hoofdstad, en van de United States Information Library (nu Martin Luther King Jr. Library). Zijn voorbeelden waren Leo Sarkisian (portretkunstenaar die meermalen in Ghana exposeerde), Norman Rockwell, Andrews Loomis en John Biggers. Maar ook Ghanese kunstenaars als Amon Kotei (beroemdste Ghanese kunstenaar die o.a. het wapen van Ghana ontwierp) en A.O. Bartimeus inspireerden hem bij zijn werk. Zelf begon hij met portrettekeningen maar ging al spoedig over op zeefdrukken en schilderrijen, zodra hem daar de materialen voor ter beschikking stonden.